Κωνσταντίνου, Ειρήνη. Η βιοπολιτική στον 21ο αιώνα κατά τον Nikolas Rose

Κωνσταντίνου, Ειρήνη. Η βιοπολιτική στον 21^ο αιώνα κατά τον Nikolas Rose

Ο Nikolas Rose, στο βιβλίο του με τίτλο The Politics of Life itself: Biomedicine, Power and Subjectivity in the Twenty-First Century (2007, Oxford: Princeton University Press), διατυπώνει τη θέση του για τη μεταμόρφωση της βιοπολιτικής κατά τον 21^ο αιώνα. Αυτή η μεταμόρφωση έχει κατά την άποψή του συμβεί μέσα από πέντε μονοπάτια, τα οποία καταγράφει ως μοριοποίηση (molecularization), βελτιστοποίηση (optimization), υποκειμενοποίηση (subjectification), σωματική εξειδίκευση (somatic expertise) και οικονομικά της ζωτικότητας (economies of vitality).

Εκκινώντας από την ανάλυση του Foucault στο βιβλίο του Η γέννηση της κλινικής (1973) για τους τρόπους με τους οποίους η αρρώστια και η ιατρική χωροθετήθηκαν στο εξατομικευμένο σώμα και ότι ακριβώς αυτό το σώμα παραμένει το επίκεντρο του κλινικού βλέμματος, ο Rose προχωρά προσθέτοντας κάποια επιπλέον επίπεδα ανάλυσης και επισημαίνοντας τις θεμελιώδεις μεταβολές που σημειώθηκαν στις τεχνολογικές μας δυνατότητες σε σύγκριση με την εποχή που ο Foucault διατύπωσε τις απόψεις του για τη βιοεξουσία. Ξετυλίγοντας τη σκέψη του Rose θα ακολουθήσουμε τα πέντε μονοπάτια ανάλυσης, όπως ο ίδιος τα περιγράφει στο βιβλίο του.

Μια σημαντική διαφοροποίηση που έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στον χώρο της βιοϊατρικής είναι η θεώρηση και η απεικόνιση της ζωής, όχι πλέον στο μαζικό, δηλαδή σε επίπεδο οργάνων, ιστών, κλπ., αλλά στο μοριακό επίπεδο. Η θεαματική πρόοδος των τεχνολογιών απεικόνισης κατέστησε δυνατή αυτή τη θεώρηση της ζωής σε μοριακό επίπεδο: σήμερα οι ολοένα και πιο εκλεπτυσμένες συσκευές απεικόνισης του ανθρώπινου οργανισμού είναι σε θέση να αποκαλύψουν όλα τα μυστικά του, ακόμα και λειτουργικές λεπτομέρειες σε πραγματικό χρόνο. Κάποτε ήταν αδιανόητο να αφαιρεθεί κάποιο όργανο, ιστός ή κύτταρο, να μεταφερθεί και να επαναχρησιμοποιηθεί εκτός του ανθρώπινου οργανισμού από τον οποίο προερχόταν. Σήμερα αυτό αποτελεί ρουτίνα: στις μεταμοσχεύσεις οργάνων, ιστών, αλλά και στις αναπαραγωγικές τεχνικές, όπως η τεχνητή γονιμοποίηση. Αυτή «η μοριοποίηση», όπως λέει o Rose, «παρέχει μια καινούργια κινητικότητα στα συστατικά της ζωής, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να εισέλθουν σε νέες διαδρομές – οργανικές, διαπροσωπικές, γεωγραφικές και οικονομικές».

Η άλλη οδός μέσω της οποίας μετασχηματίζεται η βιοπολιτική στον 21^ο αιώνα είναι η βελτιστοποίηση. «Οι σύγχρονες ιατρικές τεχνολογίες δεν επιζητούν απλώς να θεραπεύσουν ασθένειες από τη στιγμή που αυτές θα εκδηλωθούν, αλλά να ελέγξουν τις ζωτικές διαδικασίες του σώματος και του νου. Είναι, θεωρώ, τεχνολογίες βελτιστοποίησης», σημειώνει εύστοχα ο Rose. Και για να στηρίξει τη θέση του αναφέρεται σε πλείστα παραδείγματα από τη σύγχρονη βιοϊατρική και διακρίνει τις δυο - πιο ενδιαφέρουσες κατά την άποψή του -διαστάσεις της βελτιστοποίησης: την ευπάθεια (susceptibility) και την ενίσχυση (enhancement).

Βέβαια η έννοια της ευπάθειας δεν είναι παρά επέκταση δυο άλλων τρόπων σκέψης με μακρά ιστορία: της προδιάθεσης (predisposition) και του κινδύνου (risk). Αυτό που είναι καινούργιο σήμερα είναι οι δυνατότητες που παρέχουν οι σύγχρονες τεχνολογίες της βιοϊατρικής, μέσω των οποίων όχι μόνο ανακαλύπτονται οι αόρατες παθολογίες, αλλά γίνεται παρέμβαση σε αυτές με σκοπό τη βελτιστοποίηση της ζωής ενός ατόμου, καθιστώντας μας έτσι όλους υποκείμενα της εξουσίας των ειδικών και δυνητικά «προ-ασθενείς».

Αλλά και η ενίσχυση δεν είναι μια καινούργια έννοια για την ανθρωπότητα. Πάντοτε οι άνθρωποι στη μακραίωνη ιστορία της ύπαρξής τους επιδίωκαν τη βελτίωση του σωματικού τους εαυτού και την αύξηση της υγείας, της γονιμότητας, της απόδοσης, της μακροζωίας τους, κοκ. Σήμερα όμως αυτές οι τεχνικές ενίσχυσης παρέχονται εύκολα και έχουν σύμφωνα με κάποιες επικριτικές φωνές ιδιαίτερα ακραίες προεκτάσεις: επέκταση της αναπαραγωγικής ικανότητας σε μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες, επαναπροσδιορισμός του φύλου, επιμήκυνση των άκρων, κλπ. Τι θα συμβεί αν οι τεχνολογικές μας δυνατότητες επιτρέψουν την αναδιαμόρφωση των διαθέσεών μας, των συναισθημάτων μας και των επιθυμιών μας κατά βούληση με την κατανάλωση ενός χαπιού;

Στη διάρκεια του 20^ου αιώνα συντελέστηκε μια ακόμα σημαντική μεταβολή στο τοπίο της υγείας. Οι ευθύνες των κρατών επεκτάθηκαν από τη λήψη συλλογικών μέτρων για την εξασφάλιση της υγείας στην ενεργό ενθάρρυνση της υιοθέτησης υγιεινών συνηθειών και σε παρεμβάσεις στην ανατροφή των παιδιών. «Η υγεία έγινε μια από τις κύριες ηθικές αξίες» στις προηγμένες φιλελεύθερες κοινωνίας της Ευρώπης και της Β. Αμερικής, σημειώνει ο Rose. Στην αυγή του 21^ου αιώνα έχουμε πάει ένα βήμα πιο πέρα σε αυτή τη διαδικασία της υποκειμενοποίησης. Το ίδιο το άτομο και η σωματική του ύπαρξη αποκτούν κεντρική θέση στη διαμόρφωση του μέλλοντός του. Υποστασιοποιείται η βιολογική ιδιότητα του πολίτη (biological citizenship) που κωδικοποιεί εκ νέου τα καθήκοντα, τα δικαιώματα και τις προσδοκίες των ανθρώπων σε σχέση με την ίδια τους τη ζωή. Η βιολογία δεν είναι αναπόδραστη μοίρα και η ζωή δεν είναι ένα αμετάβλητο σταθερό χάρισμα. Υπάρχει η γενετική ευθύνη (genetic responsibility): το πώς θα συμπεριφερόμαστε σωστά ως προς τους εαυτούς μας και με ευθύνη για το μέλλον μας.

Οι εξελίξεις αυτές στην αντίληψη και στη διακυβέρνηση των σωματικών μας εαυτών δημιούργησαν νέες επαγγελματικές ομάδες σωματικά εξειδικευμένων που ασκούν τις εξουσίες τους στη διαχείριση συγκεκριμένων πλευρών της σωματικής μας ύπαρξης αλλά και της πνευματικής μας «ευεξίας»: γενετιστές, ειδικοί στην αναπαραγωγική ιατρική και κάθε λογής νεότευκτες ιατρικές ειδικότητες, ψυχοθεραπευτές, λογοθεραπευτές, εργοθεραπευτές, διατροφολόγοι, διαιτολόγοι, σύμβουλοι οικογενειακού προγραμματισμού, σύμβουλοι του σεξ, σύμβουλοι ψυχικής υγείας, κοκ. Ίσως το πιο αξιοσημείωτο να είναι η άνοδος της ειδικότητας της βιοηθικής, που έχει λάβει περίοπτη θέση στον πολιτικό και ρυθμιστικό μηχανισμό των προηγμένων φιλελεύθερων δημοκρατιών. Ενδεχομένως αυτό να αποτελεί μια απάντηση στην κρίση νομιμοποίησης που υφίστανται οι γενετικές και άλλες βιοτεχνολογίες και στις επικριτικές φωνές που υψώνονται. Αλλά, όπως επισημαίνει ο Rose, «χρειάζεται αυτή η περίεργη πίστη στη βιοηθική να ανοιχτεί στην κριτική διερεύνηση». Και αναρωτιέται: «…τι καθορίζει τα ζητήματα που «καθίστανται» βιοηθικά; … Για ποιο λόγο θα πρέπει η συγκατάθεση κατόπιν ενημέρωσης στην αναπαραγωγική τεχνολογία να είναι «βιοηθική» και το αυξανόμενο ποσοστό της γυναικείας υπογονιμότητας όχι; Γιατί θα πρέπει η «αξιοπρέπεια» ενός ατόμου στο τέλος της ζωής να αποτελεί βιοηθικό ζήτημα, αλλά όχι η μαζική «εγκατάλειψη στο θάνατο» εκατομμυρίων παιδιών κάτω των 5 ετών κάθε χρόνο από προλαμβανόμενα νοσήματα;».

Μια ακόμα σημαντική οδός μέσω της οποίας συντελείται η μεταμόρφωση της βιοπολιτικής σχετίζεται με τα βιοικονομικά και το βιοκεφάλαιο. Η μοριοποίηση της βιολογίας και της ιατρικής προϋποθέτουν τεράστιες επενδύσεις για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Όλο και περισσότερο οι επενδύσεις αυτές προέρχονται από το ιδιωτικό επιχειρηματικό κεφάλαιο, το οποίο έχει στόχο την κερδοφορία. Ένας νέος οικονομικός χώρος διαγράφεται – η βιοικονομία – στον οποίο παλαιοί και νέοι παίκτες, όπως οι φαρμακευτικές επιχειρήσεις και οι βιοτεχνολογικές εταιρείες, αντίστοιχα, διαμορφώνουν τις νέες οικονομικές σχέσεις που υποκείμενό τους είναι η ίδια η ζωή. Για κάποιους αυτή κεφαλαιοποίηση της ανθρώπινης ζωτικότητας είναι βαθιά προβληματική, αφού το σώμα χάνει τη νοηματοδότησή του, απογυμνώνεται από τις πολιτισμικές του σημασίες, υποβιβάζεται σε χρηστικό αντικείμενο. Το ζητούμενο κατά τον Rose είναι αν αυτή η κριτική ασκείται επειδή τα οφέλη κατευθύνονται στο ιδιωτικό κεφάλαιο παρά στα εμπλεκόμενα άτομα ή στην κοινότητα ως σύνολο, ή αν η αντίρρηση έγκειται στο ίδιο το γεγονός της εμπορευματοποίησης στοιχείων της ανθρώπινης ζωτικότητας. Αυτό που είναι σαφές, ωστόσο κατά τον Rose, είναι ότι πλέον η κλασική διάκριση ανάμεσα στο τι είναι δεν είναι ανθρώπινο και άρα μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο κτήσης, ανταλλαγής, εμπορίου και τι είναι ανθρώπινο και δεν νομιμοποιείται για τέτοια εμπορευματοποίηση, δεν είναι λειτουργική, αφού αυτή καθαυτή αποτελεί το διακύβευμα της πολιτικής στη σύγχρονη βιοοικονομία.

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Nikolas Rose σπούδασε αρχικά βιολογία, κατόπιν στράφηκε στην ψυχολογία και στη συνέχεια στην κοινωνιολογία.

Σήμερα είναι Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο King’s College του Λονδίνου και επικεφαλής του Τμήματος Κοινωνικής Επιστήμης, Υγείας και Ιατρικής. Το Τμήμα αυτό ιδρύθηκε το 2012 και αποτελεί μια πρωτότυπη διατμηματική μονάδα με στόχο την έρευνα και ανάλυση των θεμάτων που άπτονται του μεταβαλλόμενου τοπίου της υγείας μέσα από τον φακό της κοινωνικής επιστήμης. Είναι επίσης συνδιευθυντής του Κέντρου Συνθετικής Βιολογίας και Καινοτομίας (CsynBI), το οποίο αποτελεί μια σημαντική συνεργασία ανάμεσα στo King’s και στο Imperial College του Λονδίνου.

Ο Nikolas Rose κατά το προηγούμενο διάστημα διετέλεσε Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο London School of Economics and Political Science και στο Goldsmiths. Κατά τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 ήταν συνιδρυτής δυο ριζοσπαστικών περιοδικών, του Ideology and Consciousness και του Politics and Power. Σήμερα είναι μέλος του Editorial Board του περιοδικού Economy and Society και Joint Editor-in-Chief του περιοδικού BioSocieties. Είναι μέλος του Nuffield Council on Bioethics.

Τα τελευταία 30 χρόνια έχει εκδώσει πλήθος βιβλίων που έχουν μεταφραστεί σε 13 γλώσσες. Στα ερευνητικά και συγγραφικά του ενδιαφέροντα περιλαμβάνονται ζητήματα που σχετίζονται με το σημαίνει να είναι άνθρωπος και τις επιπτώσεις που αυτό έχει για την κοινωνία και τη διακυβέρνηση, σήμερα και στο μέλλον.

Καταστολή - Ολική