Όλγα Παναγιωτοπούλου. Το φαινόμενο της μαζικής φυλάκισης στην Αμερική και οι επιπτώσεις του στη Δημόσια Υγεία.

Όλγα Παναγιωτοπούλου. Το φαινόμενο της μαζικής φυλάκισης στην Αμερική και οι επιπτώσεις του στη Δημόσια Υγεία.

Ο όρος «επιδημία» χρησιμοποιείται στην Ιατρική για να περιγράψει μιαν ασθένεια, η οποία εξαπλώνεται ταχύτατα σε έναν πληθυσμό. Ωστόσο, ο ίδιος όρος μπορεί να φανεί χρήσιμος και στις Κοινωνικές Επιστήμες προκειμένου να κατανοηθεί ένα σύγχρονο φαινόμενο, κυρίως Αμερικανικό και ιδιαιτέρως καταστροφικό - η μαζική φυλάκιση[1]. 

Το σωφρονιστικό σύστημα στην Αμερική έχει επεκταθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε, μόνο από τη δεκαετία του 1970 έως τις αρχές του 2000, να υπάρχουν περίπου 6 φορές περισσότεροι τρόφιμοι ή πρώην κρατούμενοι[2].  Σήμερα,  οι Ηνωμένες Πολιτείες διαθέτουν τον μεγαλύτερο σωφρονιστικό πληθυσμό στον κόσμο -716 εγκλεισθέντες ανά 100.000 κατοίκους[3]. Συνολικά, πάνω από 2.4 εκατομμύρια άνθρωποι κρατούνται σε ομοσπονδιακές και πολιτειακές φυλακές των Ηνωμένων Πολιτειών[4]. Αυτή η πρωτόγνωρη αύξηση μπορεί να αποδοθεί κυρίως στα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αντεγκληματικής πολιτικής που εφαρμόστηκε στην Αμερική από το 1970 και εφεξής, παρά στους πραγματικούς δείκτες της εγκληματικότητας. Ο στόχος της επιβολής του «νόμου και της τάξης» (law and order) οδήγησε στην εφαρμογή σκληρών μέτρων ενάντια στο εγκληματικό φαινόμενο και είχε ως συνέπεια τη θέσπιση αυστηρών περιοριστικών της ελευθερίας ποινών και τη σημαντική αύξηση της χρονικής διάρκειας εγκλεισμού των υπότροπων δραστών. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκαν η πολιτική της «μηδενικής ανοχής»[5] (zero tolerance), ο νόμος των «τριών χτυπημάτων»[6] (three-strikes law) αλλά και ο «αγώνας ενάντια στα ναρκωτικά» (war on drugs)[7].

Σε επίπεδο Πολιτειών η κατάσταση είναι ακόμη πιο ανησυχητική. Παρότι ορισμένες κατέχουν την πρωτοκαθεδρία στα ποσοστά φυλακίσεων -χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί η Λουιζιάνα με 1341 εγκλεισθέντες ανά 100.000 κατοίκους[8]-  καμία πολιτεία δεν έχει μείνει ανεπηρέαστη από την έκρηξη της «βιομηχανίας των φυλακών» (prison boom). Τα ποσοστά φυλακίσεών τους μπορούν να συγκριθούν με εκείνα που συναντώνται σε κράτη με δικτατορικά καθεστώτα και χώρες που ανακάμπτουν από εμφύλιους πολέμους. Παρά το γεγονός πως η Νέα Υόρκη έχει επιχειρήσει να μειώσει τον πληθυσμό των φυλακών της, αυτός παραμένει στα ίδια επίπεδα με τον αντίστοιχο της Ρουάντα, όπου πολλοί φυλακίστηκαν και ακόμη αναμένουν δίκη για τη γενοκτονία του 1994[9]. Ο αριθμός των ατόμων που βρίσκονται στη φυλακή στις περισσότερες από τις Πολιτείες της Αμερικής συγκρίνονται με τους σωφρονιστικούς πληθυσμούς ολόκληρων εθνών.

Ο ρόλος του κράτους θεωρείται κεντρικός σε αυτή την απροσδόκητη εξέλιξη. Σύμφωνα με επίσημα δεδομένα[10] πάνω από τους μισούς τροφίμους στις Η.Π.Α (57%) κρατούνται σε κρατικές φυλακές και ένα άλλο 30% σε τοπικά σωφρονιστικά καταστήματα (local jails) για την παράβαση κρατικών νόμων. Αν και τα ποσοστά φυλακίσεων ποικίλλουν μεταξύ των Πολιτειών, και οι 50 έχουν εφαρμόσει πολιτικές –ως υποχρεωτικά ελάχιστα- που στοχεύουν στη φυλάκιση περισσότερων ατόμων για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα[11].

Φυσικά, δεν προκαλεί έκπληξη η ύπαρξη οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων από την εφαρμογή τέτοιων πολιτικών. Σύμφωνα με έκθεση του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών (National Research Council)[12] οι δαπάνες των πολιτειών για τα σωφρονιστικά ιδρύματα έχουν αυξηθεί κατά 400% μεταξύ των ετών 1980 και 2009. Έτσι, λοιπόν, η φυλακή είναι πλέον ένας από τους κύριους παρόχους νοσοκομειακής περίθαλψης, συμβουλευτικής και επαγγελματικής κατάρτισης για τις μειονεκτούσες ομάδες. Το κόστος της μαζικής φυλάκισης βαραίνει δυσανάλογα τις φτωχές κοινότητες, τις μειονότητες και τους ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα.

Το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης απορροφά έναν μεγάλο αριθμό ψυχικά πασχόντων και τοξικοεξαρτημένων. Η κατάρρευση της θεσμοποιημένης ψυχιατρικής φροντίδας από τη μία και η αυστηροποίηση της νομοθεσίας περί ναρκωτικών από την άλλη, έστειλαν εκατομμύρια ανθρώπων στη φυλακή, όπου δεν μπορούν να λάβουν την περίθαλψη που έχουν ανάγκη. Οι σοβαρές ψυχικές ασθένειες είναι 2 με 4 φορές πιο συχνές στη φυλακή, ενώ περίπου τα 2/3 των κρατουμένων αντιμετωπίζουν προβλήματα κατάχρησης ουσιών. Η εμπειρία του να είναι κάποιος έγκλειστος χειροτερεύει τις εν λόγω καταστάσεις αλλά δημιουργεί και άλλα προβλήματα. Ακόμα και υγιή ψυχικά άτομα είναι πολύ πιθανό να στραφούν κάποια στιγμή ενάντια στον εαυτό τους. Έρευνες έχουν βρει πως τα άτομα που κρατούνται στην απομόνωση είναι μέχρι και 7 φορές πιο πιθανό από τους υπόλοιπους τροφίμους να αποπειραθούν να αυτοκτονήσουν[13].

Ένα από τα «παράδοξα» της αμερικανικής κοινωνίας είναι πως εγγυάται συνταγματικώς υγειονομική περίθαλψη για τους κρατούμενους, όχι όμως και για τους πρώην κρατούμενους. Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού, η διαφορά στα ποσοστά θνησιμότητας μεταξύ λευκών και έγχρωμων σχεδόν εξαφανίζεται. Αντίθετα, μετά την αποφυλάκιση αυτή η διαφορά εκτινάσσεται. Ως η πιο κρίσιμη περίοδος ορίζεται οι πρώτες δυο εβδομάδες μετά την αποφυλάκιση, οπότε οι πρώην κρατούμενοι έχουν 12.7 φορές υψηλότερο κίνδυνο θανάτου από τον γενικό πληθυσμό και 129 φορές υψηλότερο ρίσκο λήψης υπερβολικής δόσης ναρκωτικών ουσιών[14]. Καθότι ένα μεγάλο μέρος των φυλακισμένων προέρχεται από φτωχές και εξαθλιωμένες κοινότητες, η μια εξήγηση για τα ανωτέρω είναι ότι οι πρώην κατάδικοι επιστρέφουν στους παλιούς παράγοντες κινδύνου. Η άλλη, είναι η έλλειψη ενός μεταβατικού σχεδίου που θα βοηθήσει τη διαδικασία της επανένταξης. Η ταυτότητα του πρώην κατάδικου αποτελεί μια κοινωνική κύρωση που δυσχεραίνει την προσπάθεια των ανθρώπων αυτών στην αναζήτηση εργασίας και τους αποκλείει από τις παροχές πρόνοιας. Το 90% των Πολιτειών αποσύρουν την κάλυψη προγραμμάτων υγείας μόλις ένα άτομο ξεκινήσει να εκτίει την ποινή του[15]. Το επιβαρυμένο ποινικό μητρώο περιορίζει τη δυνατότητα λήψης δημόσιου βοηθήματος όπως είναι τα κουπόνια τροφίμων, η δημόσια στέγαση κ.ά.[16].

Οι επιπτώσεις της φυλάκισης «μεταδίδονται» και στις ήδη αποσταθεροποιημένες κοινότητες από τις οποίες προέρχονται οι κρατούμενοι. Όταν ο άνδρας -συνήθως- φυλακίζεται , οι οικογένειες διαλύονται, τα παιδιά μεγαλώνουν δίχως πατέρα, ενώ η φτώχεια και η έλλειψη στέγασης επιτείνονται. Σήμερα, 2.7 εκατομμύρια παιδιά έχουν τον ένα γονέα στη φυλακή, γεγονός που αυξάνει το προσωπικό τους ρίσκο εμπλοκής με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης[17].

Αν και οι δείκτες εγκληματικότητας έχουν μειωθεί από τη δεκαετία του ’80 και έπειτα, οι μελέτες διαπιστώνουν μια μικρή μόνο σύνδεση τους με τα υψηλά ποσοστά φυλάκισης. Τουναντίον, έχει διαπιστωθεί[18] ότι στις Πολιτείες που έχουν μειώσει τον σωφρονιστικό πληθυσμό τους τα τελευταία χρόνια – π.χ. Καλιφόρνια, Νέα Υορκη -  οι δείκτες εγκληματικότητας έχουν μειωθεί ταχύτερα από τον εθνικό μέσο όρο.

Η Αμερική αναθεωρεί, σταδιακά, το πείραμα της μαζικής φυλάκισης. Προσφάτως, η Επιτροπή Ποινών των Η.Π.Α (U.S Sentencing Commission) ψήφισε την εφαρμογή, με αναδρομική ισχύ, επιεικέστερων κατευθυντήριων γραμμών για την επιμέτρηση των ποινών των περίπου 46.000 κρατουμένων για παραβάσεις των νόμων περί ναρκωτικών. Η κίνηση αυτή εγκρίθηκε από το Υπουργείο Δικαιοσύνης[19]. Ανάλογα μέτρα λαμβάνονται και σε πολιτειακό επίπεδο. Το κλίμα έχει αρχίσει να αλλάζει. Το ζήτημα εν προκειμένω είναι πόσο μακριά μπορεί να φτάσει.

Όλγα Παναγιωτοπούλου

Μεταπτυχιακό Εγκληματολογίας

Πάντειο Πανεπιστήμιο

---

[1]  The Editorial Board, “Mass Imprisonment and Public Health”, The New York Times, 26 November, 2014. http://www.nytimes.com/2014/11/27/opinion/mass-imprisonment-and-public-health.html?_r=0

[2] Massoglia M. (2008),  Incarceration, Health, and Racial Disparities in Health, Law and Society Review, Vol. 42, No.2, p. 275. https://www.soc.umn.edu/~uggen/Massoglia_LSR_08.pdf

[3] Prison Policy Initiative, “States of Incarceration: The Global Context” http://www.prisonpolicy.org/global

[4] Wyler G., “The Mass Incarceration Problem in America”, Vice News, 26 July, 2014. https://news.vice.com/article/the-mass-incarceration-problem-in-america

[5] Βλ. Wikipedia “Zero tolerance”, http://en.wikipedia.org/wiki/Zero_tolerance

[6] Βλ. Wikipedia “Three-strikes law”, http://en.wikipedia.org/wiki/Three-strikes_law

[7] Βλ. Beckett K., Making crime pay: Law and order in contemporary American politics, Oxford University Press, Oxford-New York, 1997.

[8] Prison Policy Initiative, ό.π.

[9] Το ίδιο, ό.π.

[10]  Wagner P., “Tracking State Prison Growth in 50 States”, Prison Policy Initiative, 28 May, 2014. http://www.prisonpolicy.org/reports/overtime.html

[11] Wyler G., “The Mass Incarceration Problem in America”, ό.π.

[12] National Research Council (2014), The Growth of Incarceration in the United States. Exploring Causes and Consequences, Washington, D.C, The National Academies Press.

[13] The Editorial Board, “Mass Imprisonment and Public Health”, ό.π.

[14] Patterson E.J (2010), “Incarcerating Death: Mortality in U.S State Correctional Facilities, 1985-1998, Demography, Vol.47, No.3, p.587-607.

[15] Silverstein J., “How Mass Incarceration Threatens Public Health, HuffPost, 3 January, 2013. file:///C:/Users/User/Desktop/How%20Mass%20Incarceration%20Threatens%20Public%20Health%C2%A0%20%C2%A0Jason%20Silverstein.html

[16] Dumont M.D, et al.(2012), “Public Health and the Epidemic of Incarceration”, Annual Review of Public Health, Vol. 33, p. 325-339.

[17] The Editorial Board, “Mass Imprisonment and Public Health”, ό.π.

[18] Mauer M. and Ghandnoosh N., “Fewer Prisoners, Less Crime: A Tale of Three States”, The Sentencing Project, July 2014, p. 3.

[19] http://www.ussc.gov/sites/default/files/pdf/news/press-releases-and-news-advisories/press-releases/20140718_press_release.pdf