Ματίνα Μαλανδρή. Συναισθηματική κακοποίηση: μια «αόρατη» μορφή κακοποίησης

Ματίνα Μαλανδρή. Συναισθηματική κακοποίηση: μια «αόρατη» μορφή κακοποίησης

H συναισθηματική ή αλλιώς ψυχική κακοποίηση, αποτελεί μια συχνή, αλλά υπο-αναγνωρισμένη μορφή παιδικής κακοποίησης η οποία δεν έχει ακόμη μελετηθεί εκτενώς. Αρχικά, να σημειώσουμε πως η έννοια της συναισθηματικής κακοποίησης και παραμέλησης, δεν συνδέεται με μια σειρά γεγονότων που συμβαίνουν στη σχέση παιδιού-τροφού, αλλά με τη δημιουργία μιας σχέσης μεταξύ τους, η οποία προκαλεί ή μπορεί να προκαλέσει βλάβη στην ψυχολογική/ συναισθηματική υγεία και ανάπτυξη του παιδιού. Επίσης, περιλαμβάνει τόσο πράξεις διάπραξης όσο και παράλειψης και δεν προϋποθέτει  τη σωματική επαφή[1]. Επιπλέον, ένα βασικό πλαίσιο αναφοράς ως προς τον ορισμό, αποτελεί και η Επαγγελματική Αμερικανική Εταιρία για την Κακοποίηση των Παιδιών (American Professional Society on the Abuse of Children, APSAC), σύμφωνα με την οποία[2]:

«η Ψυχολογική κακομεταχείριση (Psychological maltreatment), αφορά ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο συμπεριφοράς του/της τροφού ή κάποιο ακραίο γεγονός (ή γεγονότα) τα οποία δημιουργούν στο παιδί την εντύπωση ότι δεν έχει αξία, ότι είναι ελαττωματικό, ότι δεν είναι αγαπητό ή επιθυμητό, ότι διατρέχει κίνδυνο ή ότι έχει αξία μόνο σε σχέση με την ικανοποίηση των αναγκών κάποιου άλλου».

Η Danya Glaser διέκρινε πέντε κατηγορίες συμπεριφορών[3] που συναποτελούν την έννοια της συναισθηματικής κακοποίησης και παραμέλησης και αυτές είναι: 1) η συναισθηματική μη διαθεσιμότητα, η ψυχρότητα, και η αδιαφορία, 2) οι αρνητικοί προσδιορισμοί στο παιδί, 3) οι αναπτυξιακά ακατάλληλες ή ασυνεπείς αλληλεπιδράσεις με το παιδί, 4) η αποτυχία να αναγνωριστεί η ατομικότητα του παιδιού και το ψυχολογικό του όριο, και 5) η αποτυχία προώθησης της κοινωνικής προσαρμογής του παιδιού.[4]. Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου ο/η τροφός, λόγω προσωπικών του δυσκολιών ή ύπαρξης ψυχικής ασθένειας, αδυνατεί να ανταποκριθεί στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού και η δεύτερη αντιστοιχεί κυρίως στην εχθρότητα και στην υποτίμηση προς το παιδί. Στην τρίτη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται συμπεριφορές όπως προσδοκίες και απαιτήσεις από το παιδί που δεν αντιστοιχούν στις αναπτυξιακές του ικανότητες, η υπερπροστασία ή η έκθεση σε τραυματικά γεγονότα. Η τέταρτη κατηγορία περιλαμβάνει την χρησιμοποίηση του παιδιού για την κάλυψη ψυχικών αναγκών του ενήλικα καθώς και την αδυναμία διάκρισης της πραγματικότητας του παιδιού και των επιθυμιών του ενήλικα και η πέμπτη αναφέρεται στην παραμέληση κάλυψης των γνωστικών και κοινωνικών αναγκών του παιδιού καθώς και στην κοινωνική απομόνωσή του.

Στην περίπτωση της παιδικής κακοποίησης τα παιδιά τραυματίζονται κατά την χρονική περίοδο κατά την οποία δημιουργούν τις αντιλήψεις τους για τον εαυτό τους, τους άλλους και τον κόσμο, κατά την περίοδο που θέτουν τις βάσεις της συναισθηματικής τους ασφάλειας και της βασικής αίσθησης εμπιστοσύνης. Επίσης, δημιουργούμε μια αίσθηση του ποιοι είμαστε κυρίως μέσω της αλληλεπίδρασης με τους σημαντικούς μας Άλλους, τα βασικά πρόσωπα φροντίδας μας. Όταν τα πρόσωπα αυτά δεν τροφοδοτούν το παιδί με αγάπη και φροντίδα, και αντίθετα προβαίνουν σε κακοποιητικές συμπεριφορές κάθε μορφής τότε δημιουργούνται προβλήματα στην αίσθηση εαυτού, στην αίσθηση ταυτότητας, στη δημιουργία σχέσεων και προσωπικών προστατευτικών ορίων. Αναμένεται ότι ο ψυχικός αυτός τραυματισμός θα έχει βραχυπρόθεσμες αλλά και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στη ζωή του παιδιού, μετέπειτα ως ενήλικα, με τις έρευνες να δείχνουν πως το τραυματισμένο παιδί συχνά εξελίσσεται σε ένα τραυματισμένο ενήλικα. [5] Μετέπειτα συναισθήματα σχετικά με τη σεξουαλικότητα και την εγγύτητα διαταράσσονται. Επιπλέον, η λεκτική κακοποίηση και η αμέλεια συχνά οδηγούν σε χαμηλή αυτοεκτίμηση, φτωχή αυτο-εικόνα, αίσθημα αβοήθητου, ανασφάλεια, έλλειψη εμπιστοσύνης, και μια τάση για καχυποψία και αποφυγή των σχέσεων. Ιδιαίτερα για την επίδραση της  ψυχολογικής «κακομεταχείρισης», υποστηρίζει ο  ψυχοθεραπευτής Marc Ackerman[6] ότι αποτελεί ένα άμεσο «χτύπημα» στην αυτοεκτίμηση. Όλες οι μορφές κακοποίησης «μπορεί να προκαλέσουν μια μακροχρόνια, χαμηλού βαθμού ανακλητικού τύπου κατάθλιψη και έναν υποβόσκοντα θυμό για τους κακοποιητές και τον κόσμο γενικότερα».[7] Συγκεκριμένα, στην περίπτωση της παιδικής συναισθηματικής παραμέλησης, φαίνεται να μην επηρεάζονται τόσο γνωστικά χαρακτηριστικά, όπως οι βαθμοί ή ο δείκτης νοημοσύνης του παιδιού, αλλά παρατηρούνται υψηλότερα επίπεδα ψυχοπαθολογίας.[8]

Παρόλο που η συναισθηματική κακοποίηση δεν μπορεί να σκοτώσει άμεσα, έχει σοβαρότατες συνέπειες στη ζωή του παιδιού. Κάποιες από αυτές τις συνέπειες είναι η καταστροφή του πνεύματος, η απώλεια της αίσθησης εαυτού, η επίκριση της ικανότητας για επιτυχία, και η δημιουργία εμποδίων στις αλληλεπιδράσεις με τους ανθρώπους. Το παιδί έχει στερηθεί εμπειρίες που του δημιουργούν συναισθήματα ότι είναι αγαπητό, επιθυμητό, ικανό και ασφαλές[9]. Επίσης, γίνεται συχνά ένας συναισθηματικά κακοποιητικός γονιός, γεγονός που δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο διαγενεακής κακοποίησης.[10] Τέλος, η ψυχολογική κακοποίηση θεωρείται από ειδικούς στο πεδίο της έρευνας και της θεραπείας ως ο πρωταρχικός αιτιολογικός παράγοντας για όλα τα είδη παιδικής κακοποίησης.[11]

Το παιδί βρίσκεται σε σύγχυση διότι ο γονιός είναι αυτός που σε «κανονικές» συνθήκες εκφράζει αγάπη, ενώ αντίθετα στην περίπτωση της κακοποίησης, ο γονιός επιφέρει κακομεταχείριση. Επειδή στο παιδί δεν επιτρέπεται κοινωνικά να θυμώνει με τους γονείς του, το μήνυμα στο παιδί μπορεί να είναι «μην αισθάνεσαι». Μαθαίνει έτσι πως τα συναισθήματα πρέπει να είναι αντικείμενο άρνησης και εφόσον η παραδοχή των συναισθημάτων είναι απαραίτητη για μια φυσιολογική ζωή και αίσθηση ταυτότητας, το παιδί σταδιακά χάνει την αίσθηση του εαυτού. [12]

Αναφορικά με τα χαρακτηριστικά των παιδιών που έχουν υποστεί συναισθηματική κακοποίηση ο καθηγητής Γιωτάκος[13] αναφέρει τα εξής:

«σε προσωπικό και διαπροσωπικό επίπεδο, έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους, ανασφάλεια και χαμηλή αυτοεκτίμηση, ως απόρροια της μη αποδοχής από τους γονείς. Δυσκολεύονται να εμπιστευτούν και να αγαπήσουν τους άλλους. Έχουν παθητική ή/και απόμακρη στάση, ενώ συχνά συναντούν δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις. Έχουν συχνά αρνητικά συναισθήματα και έντονα θυμικά, ως αποτέλεσμα των βιωμάτων τους στο οικογενειακό περιβάλλον. Έτσι νιώθουν συχνά θυμό και μανία, έχουν διάφορες ανησυχίες ή φοβίες. Παρουσιάζουν άγχος ή και κατάθλιψη, ενώ μπορεί να υπάρχουν και άλλου τύπου διαταραχές, για παράδειγμα στον ύπνο, που εμφανίζονται με εφιάλτες ή αϋπνίες.»

Σχετικά με την εικόνα των συναισθηματικά κακοποιημένων παιδιών στην ενήλικη ζωή, φαίνεται ότι η έλλειψη αγάπης και το αίσθημα στέρησης που υπάρχει ως αποτέλεσμα της προσκόλλησης σε αμελείς ή κακοποιητικούς γονείς, μπορεί να οδηγήσει σε δυσκολία στις διαπροσωπικές σχέσεις και στην αίσθηση εγγύτητας καθώς και δυσκολίες στη δημιουργία δέσμευσης σε μια διαρκή σχέση.[14] Ως συνέπεια μπορεί το άτομο να οδηγηθεί  σε έναν μοναχικό βίο, με αίσθημα κενού και απομόνωσης ή σε σχέσεις με έντονα στοιχεία εξάρτησης. [15]

Ο «ακρωτηριασμός του πνεύματος ενός παιδιού αποτελεί το πιο καταστρεπτικό αμάρτημα» (Erikson 1968). Είναι ευθύνη μας να αναδείξουμε το φαινόμενο αυτό, και τις σοβαρές επιπτώσεις του στην προσωπική και κοινωνική ζωή των παιδιών που έχουν κακοποιηθεί συναισθηματικά.

Η Ματίνα Μαλανδρή είναι ενταγμένη στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Εγκληματολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

                                                                         

---

[1] Glaser D., Emotional abuse and neglect (psychological maltreatment): a conceptual framework, Child Abuse and Neglect, 26, 2002, 702.

[2] APSAC, Psychosocial evaluation of suspected psychological maltreatment in children and adolescents. Practice Guidelines, American professional Society on the Abuse of Children, 1995.

[3] Glaser D., Emotional abuse and neglect (psychological maltreatment): a conceptual framework, Child Abuse and Neglect, 26, 2002, 703-704.

[4] Για την καλύτερα κατανόηση του ορισμού, θα σχολιαστούν οι κατηγορίες χρησιμοποιώντας παραδείγματα από την παρουσίαση του περιστατικού που προηγήθηκε.

[5] Sweeney M., Child Abuse, The Furrow, 46, 11, 1995, σσ. 615-618.

[6] Ackerman M., The psychologically battered Child: How to identify trouble and prevent long term harm, Family Advocate, 26, 1, 2003, σ. 21.

[7] Steele B.F., The Psychology of Child Abuse, Family Advocate, 17, 3, 1995, 19.

[8] Polonko K., Exploring assumptions about child neglect in relation to the broader field of child maltreatment, Journal of Health and Human Services Administration, 29, 3, 2006.

[9] Fortin P.J. and Reed S.R., Diagnosing and treating the emotionally abused child, in Looking back, looking ahead: Selections from the fifth conference on child abuse and neglect, Wiskonsin, 1981.

[10] Turgi P.A. and Hart S.N., Psychological maltreatment: Meaning and prevention, in sourcebook for child abuse and neglect, edited by O.C.S. Tzeng and J. J. Jacobsen, New York, Charles C. Thomas, 1988.

[11] Keith-Oaks J., Emotional Abuse: Destruction of the Spirit and the Sense of Self, The Clearing House, 64, 1, 1990.

[12] Briggs D.C., Celebrating Υourself: Enhancing your Οwn Self-Esteem, New York, Doubleday, 1977.

[13] Γιωτάκος Ο., Τσιλιάκου Μ. και Τσίτσικα Ά., Κακοποίηση παιδιού και εφήβου: ανίχνευση, αντιμετώπιση, πρόληψη, Αθήνα, Πεδίο, 2011, 70

[14] Γιωτάκος Ο., Τσιλιάκου Μ. και Τσίτσικα Ά., Κακοποίηση παιδιού και εφήβου: ανίχνευση, αντιμετώπιση, πρόληψη, Αθήνα, Πεδίο, 2011, 72

[15] Steele B.F., The Psychology of Child Abuse, Family Advocate, 17, 3, 1995, 20